W teorii indywidualistycznej państwo i poszczególni obywatele są antagonistycznymi stronami. Stąd też działalność państwa prowadzi – w wyniku ingerencji podatkowej – do zmiany użyteczności dochodów osiągniętych przez obywateli w ramach gospodarki rynkowej. Jeśli tak, to aby nie deformować tych proporcji, państwo powinno rozkładać ciężary podatkowe adekwatnie do ich użyteczności. Jeśliby tak się działo, to mielibyśmy do czynienia ze swego rodzaju transakcjami, przy których obowiązuje zasada ekwiwalentności. Za zapłacone podatki obywatel otrzymuje określone świadczenie.
Nie trzeba szczególnej wyobraźni, by zauważyć, że przy tak ogromnej liczbie stosunków fiskalnych, jakie zachodzą między obywatelami a państwem, występowanie idealnej równości między ciężarem podatkowym a świadczeniem jest czymś wyjątkowym. Najczęściej między tymi wielkościami występują różnice: saldo dodatnie albo saldo ujemne: teoretycznie można rozważać także sytuację, w której występuje saldo zerowe. Te trzy rodzaje salda są podstawą wyróżnienia przez Buchanana trzech następujących systemów fiskalnych:
– 1) system pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie (aggregative system),
– 2) system neutralny (status quo system),
– 3) system redystrybucyjny (equalitarian system lub redistributive system).
W pierwszym systemie fiskalnym osoby o niskich dochodach po dokonaniu operacji podatkowo-wydatkowych przez skarb państwa mają saldo dodatnie, gdyż wpłacają do budżetu więcej niż otrzymują w postaci świadczeń. Osoby o wysokich dochodach mają saldo ujemne: jego interpretacja sprowadza się do tego, że osoby te uzyskują premię od państwa, gdyż wartość otrzymanych świadczeń przewyższa wielkość poniesionych ciężarów podatkowych. Zdaniem Buchanana, ten system fiskalny występował na świecie w XVI-XVIIT w., kiedy to ponoszący ciężary chłopi i mieszczanie utrzymywali panujących władców oraz szlachtę. Ówczesne systemy podatkowe pogłębiały nierówność w podziale dochodu narodowego. W systemie neutralnym występuje saldo zerowe, co oznacza, że poszczególne jednostki, a raczej grupy jednostek, korzystają ze świadczeń w takim samym stopniu, w jakim ponoszą ciężary podatkowe. Neutralne systemy podatkowe, charakterystyczne dla omówionych wcześniej liberalnych teorii fiskalnych i ortodoksyjnego fiskalizmu, były obecne w teorii finansów publicznych w XIX w. i na początku XX w.
W redystrybucyjnym systemie fiskalnym jednostki o niskich dochodach wykazują saldo ujemne, co oznacza, że korzystają z większych świadczeń (wydatków) publicznych, niż wnoszą do budżetu w postaci podatków. Z kolei osoby o wysokich dochodach wykazują saldo dodatnie, czyli że „dopłacają” do osób gorzej sytuowanych.
Zdaniem R. Domaszewicza, przedstawiona klasyfikacja systemów fiskalnych pokrywa się ze stosowanym podziałem systemów podatkowych na regresywne, proporcjonalne i progresywne39.
Leave a reply