Prawo wzrastających wydatków publicznych, zwane prawem Wagnera, odegrało istotną rolę zarówno w teorii finansów, jak i w doktrynie realizowanej przez rządy krajów zachodnich. Prawo to było uzasadnieniem koncepcji państwa dobrobytu (welfare state), w którym realizowano na szeroką skalę wydatki socjalne, w tym wydatki na ubezpieczenia społeczne. Teoria fiansów publicznych Wagnera przyczyniła się zapewne do rozwoju ubezpieczeń społecznych (zdrowotnych i emerytalnych), w których państwo odegrało kreatywną rolę. Teoria Wagnera niewątpliwie przyczyniła się do rozwoju ubezpieczeń społecznych w Niemczech i w Anglii, stanowiła też teoretyczną podbudowę redystrybucji dochodu narodowego. Wagner zakwestionował więc neutralność polityki podatkowej, głoszoną przez ortodoksyjnych fiskalistów.
W kontekście rozważań nad prawem Wagnera trzeba także uwzględnić poglądy innego wybitnego finansisty niemieckiego, Wilhelma von Gerloffa, który sformułował prawo narastającego oporu wobec podatków. Istota tego prawa polega na tym, że wzrost wydatków publicznych nieuchronnie prowadzi do wzrostu podatków, a to z kolei staje się podstawą indywidualnego i zorganizowanego oporu podatników przed rosnącymi podatkami.
Spojrzenie na prawo Wagnera z dzisiejszej perspektywy jest nieco odmienne niż miało to miejsce dwadzieścia czy trzydzieści lat temu. Koncepcja państwa dobrobytu, państwa opiekuńczego lub – jak wolą krytycy – państwa nadopiekuńczego przeżywa obecnie pewien kryzys. Jego źródłem są sprzeczności między efektywnością wykorzystania zasobów a celami społecznymi.
Konieczność zaangażowania się państwa w rozwiązywanie problemów społecznych
Wraz z upływem czasu coraz bardziej oczywista była konieczność zaangażowania się państwa w rozwiązywanie problemów społecznych. Proces ten rozpoczął się na szerszą skalę w Niemczech w okresie rządów kanclerza Ottona von Bismarcka (1815-1898). W tradycji niemieckiej państwo, cieszące się bardzo wysokim prestiżem, uważane było za kompetentnego zwierzchnika i dobroczyńcę ujmującego się za słabszymi. W tym duchu (pomimo kontrowersji i sprzeciwu najbogatszych) w 1884 i 1887 r. uchwalono pakiet ustaw gwarantujących społeczne ubezpieczenia emerytalne, ubezpieczenia od wypadków, choroby, starości, niezdolności do pracy. W dwadzieścia lat później (1911 r.) – pod naciskiem organizacji społecznych – podobne decyzje podjęto w Wielkiej Brytanii.
Następnym etapem wikłania się państwa w sprawy wykraczające poza tradycyjne funkcje (zadania) publiczne było organizowanie i finansowanie robót publicznych. Proces ten na szerszą skalę rozpoczął się najpierw we Włoszech (1925 r.), a następnie w Niemczech i Japonii (1933 r.). W początkowym okresie roboty publiczne były związane z zadaniami o wysokiej użyteczności. Przykładem była budowa autostrad w Niemczech. Dopiero po wydatkach na roboty publiczne nastąpiło finansowanie produkcji zbrojeniowej (rządy faszystowskie finansowały te inwestycje zwiększając deficyt budżetowy). Zatrudnienie przy produkcji zbrojeniowej ogromnych rzesz bezrobotnych pozwoliło w poważnym stopniu opanować bezrobocie, co przyczyniło się do ogromnego społecznego poparcia dla prowadzonej polityki. Ten rodzaj aktywności państwa nie znajdował jednak szerszego teoretycznego uzasadnienia. Miało się to wkrótce zmienić.
Leave a reply