Teoretyczne i ideologiczne podstawy liberalizmu gospodarczego stworzył Adam Smith (1723 1790), twórca klasycznej ekonomii. Kamieniem węgielnym liberalizmu jest wolność gospodarcza, wolna konkurencja, silny indywidualizm gospodarczy (homo oeconomicus), od którego zależy pomyślność całego społeczeństwa10. Prywatna własność jest warunkiem rozwoju przedsiębiorczości. Wobec tego rola państwa powinna ograniczać się do tworzenia warunków do swobodnego działania praw rynku. Państwo i finanse publiczne muszą być ograniczane do minimum, gdyż w innym przypadku podważałoby to logikę działania mechanizmu rynkowego.
Ogromny jest wkład Adama Smitha w powstanie nie tylko klasycznej ekonomii, lecz także finansów publicznych (skarbowości) i teorii podatku. W epokowym dziele pt. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów11, ostatnią, piątą, księgę Smith poświęcił kwestiom skarbowym. W rozważaniach tych wyraźnie ograniczył rolę państwa w gospodarce do klasycznych funkcji publicznych, przy czym był zwolennikiem stosowania opłat za usługi publiczne w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i oświaty, aby w jak najmniejszym stopniu działalność państwa obciążała podatników. Podatki traktował jako zło konieczne. Głosił, że działalność państwa w sferze podatkowej musi być podporządkowana określonym zasadom. Smith jest uważany za twórcę czterech klasycznych zasad podatkowych (omówię je w dalszej części pracy), chociaż w literaturze podkreśla się, że zasady te już wcześniej sformułował Henry Home (1696-1782)12. Smith przewidywał dla państwa następujące obszary działalności:
– obrona zewnętrzna,
– ochrona własności i wymiar sprawiedliwości,
– organizacja robót publicznych.
Ideę wolności w gospodarce, określaną jako leseferyzm, rozwijali m.in.: popularyzator teorii A. Smitha Jean Baptiste Say (1767-1832) i David Ricardo (1772-1823). Z interesującego nas punktu widzenia teorii finansów publicznych szczególnie ważne są poglądy Saya, wedle którego „Najlepszy plan finansowy polega na tym, aby wydawać mało, a najlepszy ze wszystkich podatków jest podatek najbardziej umiarkowany”13. Doktryna liberalna opiera się na trzech kardynalnych założeniach, które można ująć następująco14:
– 1) polityka podatkowa powinna być neutralna, tzn. w jej wyniku nie mogą następować zmiany w podziale dochodów (ukształtowanych w warunkach produkcji) w społeczeństwie,
– 2) ciężary podatkowe społeczeństwa powinny być takie, aby nie hamowały aktywności gospodarczej oraz nie ograniczały zdolności gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności,
– 3) system podatkowy powinien zawierać także podatki pośrednie, aby ciężary podatkowe ponosili w istotnym stopniu również pracownicy najemni, co pozwoliłoby zwiększać możliwości oszczędzania i inwestowania przez przedsiębiorców.
Leave a reply