Przezorność grupowa w pełnej postaci występuje w przypadku ubezpieczeń społecznych, w powstaniu, rozwoju i funkcjonowaniu których kluczową rolę odgrywało, i nadal odgrywa, państwo.
Można zatem stwierdzić, że wśród funkcji socjalnych państwa ważne miejsce zajmują ubezpieczenia społeczne. Wyrosły one, jak podkreślałem, na tle ubezpieczeń gospodarczych opartych na przezorności grupowej. Przesłanką powstania ubezpieczeń społecznych była sytuacja materialna pracowników najemnych w okresie choroby, czyli przejściowej niezdolności do pracy, oraz w okresie trwałej niezdolności do pracy na skutek złego stanu zdrowia i zaawansowanego wieku. Tragiczny w wielu przypadkach los ludzi bezrobotnych, chorych, starych itp., często z przyczyn od nich niezawinionych, jest wyzwaniem dla państwa, gdyż system zabezpieczenia, oparty na idei przezorności indywidualnej, tylko częściowo rozwiązuje problemy ludzi pozbawionych pracy, nie mogących już pracować itd. W dziejowym procesie rozwoju cywilizacyjnego i kształtowania się demokratycznych społeczeństw dystansowanie się państwa od spraw socjalnych obywateli okazało się niemożliwe. Sprzymierzeńcem ludzi pracy w rozszerzaniu zakresu odpowiedzialności państwa także za sprawy socjalne był rosnący w siłę ruch związkowy w przodujących gospodarczo krajach kapitalistycznych. Ubezpieczenia społeczne, w tworzeniu których państwo odegrało rozstrzygającą rolę, są jednym z największych zdobyczy cywilizacyjnych. Rola państwa w zakresie ubezpieczeń społecznych może sprowadzać się do:
– 1. Tworzenia podstaw prawnych ubezpieczeń społecznych, w zakres których wchodzi ustanowienie obowiązku ubezpieczenia, czyli zapłacenie składki przez pracodawcę (niekiedy obowiązek zapłacenia składki jest rozłożony między pracodawcę i pracownika).
– 2. Przejęcia przez państwo obowiązków organizacji systemu ubezpieczeń społecznych i związanej z tym odpowiedzialności materialnej (finansowej) za świadczenia społeczne.
Zakres odpowiedzialności państwa w odniesieniu do ubezpieczeń społecznych
Realizacja przez państwo tych dwóch odmiennych rozwiązań wywołuje różne skutki dla finansów publicznych. W pierwszym przypadku finanse publiczne nie są istotnie wciągnięte w ubezpieczenia społeczne, gdyż rola państwa ogranicza się jedynie do działania konstytuującego system ubezpieczeń społecznych oraz do interwencji finansowej w sytuacjach, gdy działające w ramach systemu ubezpieczeń społecznych instytucje niepubliczne nie wywiązują się należycie ze swoich powinności wobec ubezpieczonych. Sytuacje takie występują w przypadku złego zarządzania funduszami ubezpieczeniowymi, w sytuacji załamania się systemu finansowego kraju, skutkiem czego może być niewypłacalność instytucji ubezpieczeniowych.
Pojęcie ubezpieczeń społecznych kojarzy się jednak z większą, niż wyżej określona, rolą państwa. Chodzi o to, że społeczeństwo oczekuje od państwa nie tylko odpowiedzialności politycznej za ubezpieczenia społeczne, lecz także gwarancji finansowych. Jest to w pełni zrozumiałe w systemie demokratycznym, w którym państwo i jego instytucje obdarzone są zaufaniem publicznym. Zakres odpowiedzialności państwa w odniesieniu do ubezpieczeń społecznych nie ogranicza się jedynie do świadczeń emerytalno-rentowych, dotyczy także:
– ubezpieczenia (zabezpieczenia) zdrowotnego,
– ubezpieczenia (zabezpieczenia) na wypadek bezrobocia.
W tym pierwszym przypadku chodzi o gwarantowane przez państwo zaspokojenie elementarnych potrzeb człowieka związanych z ochroną zdrowia i leczeniem. Jest oczywiste, że zaspokojenie tych potrzeb wymaga zasobów (nakładów), które muszą być sfinansowane z czyichś dochodów, gdyż państwo jako takie nie jest w stanie generować żadnych dochodów. Rodzi to wiele problemów, gdyż w ostateczności źródłem finansowania świadczeń zdrowotnych są dochody gospodarstw domowych. Kwestią istotną jest więc, w jakiej formie dochody te mają zasilać fundusze publiczne – czy w formie składek ubezpieczeniowych, czy w formie podatków – w jakim zakresie państwo powinno ponosić odpowiedzialność, w tym finansową, za opiekę zdrowotną, a w jakim zakresie opieka ta powinna być finansowana z funduszy prywatnych i pozostawać osobistą sprawą obywateli. (Do kwestii tych jeszcze powrócę.)
Nowoczesne państwo nie może też pozostać obojętne wobec zjawiska bezrobocia, które wynika nie z braku chęci do pracy, lecz z trudności w jej znalezieniu. Aktywność państwa w tej dziedzinie może przybierać różne formy, w różnym też stopniu mogą być angażowane fundusze publiczne. Ubezpieczenie od bezrobocia ma nie tylko aspekt socjalny, ma także aspekt ekonomiczny.
Wpływ ubezpieczeń emerytalno-rentowych na gospodarkę i finanse publiczne
Wśród ubezpieczeń społecznych centralne miejsce zajmują ubezpieczenia emerytalno-rentowe. Ich szczególna pozycja wynika nie tylko ze znaczenia dla życia każdego człowieka, rodziny, grup społecznych i całego społeczeństwa, lecz także z siły finansowej, jaką reprezentują ubezpieczenia emerytalne w gospodarce.
Ubezpieczenia emerytalno-rentowe mają więc wymiar społeczny, ale przede wszystkim wymiar ekonomiczny. Różny też może być ich wpływ na finanse publiczne. Wynika to z faktu, że funkcjonowanie ubezpieczeń społecznych zawsze oznacza konieczność gromadzenia funduszy na ten cel, bez względu na to czy źródłem tych funduszy są składki ubezpieczeniowe, czy podatki celowe, czy podatki ogólne. Fundusze te z kolei są przeznaczane na finansowanie świadczeń społecznych. Procesy te zawsze wywierają wpływ na gospodarkę. Wpływ ubezpieczeń społecznych na finanse publiczne jest uzależniony od organizacji systemu ubezpieczeń społecznych. Jeżeli chodzi o związki ubezpieczeń społecznych z gospodarką, to mogą one być rozpatrywane w dwóch płaszczyznach:
– makroekonomicznej,
– mikroekonomicznej (indywidualistycznej).
Makroekonomiczny aspekt ubezpieczeń społecznych związany jest ściśle z mechanizmem tworzenia i podziału dochodu narodowego w okresach bieżących. W mechanizmie tym istnieje fundamentalna zależność między ludnością aktywną, wytwarzającą dochody a ludnością zawodowo bierną, głównie ze względu na podeszły wiek i zły stan zdrowia. Z tej zależności wynika redystrybucyjny charakter świadczeń z ubezpieczenia społecznego, zwłaszcza emerytur i rent, w tym znaczeniu, że wypłat dokonuje się zawsze „kosztem” dochodów aktywnej części społeczeństwa. Z punktu widzenia procesów wytwarzania i podziału dochodu narodowego finansowanie emerytur i rent jest możliwe tylko przez okrojenie dochodów ludności aktywnej zawodowo. Makroekonomiczna zależność między przejmowanymi na potrzeby ubezpieczeń społecznych dochodami (składkami) a wypłacanymi świadczeniami wynika z warunków równowagi globalnej. Naruszenie tej zależności, możliwe ze względu na charakter współczesnego pieniądza (pieniądz fiducjarny) oraz sposób jego kreacji, może generować procesy inflacyjne.
Wpływ ubezpieczeń emerytalno-rentowych na gospodarkę i finanse publiczne cz. II
W badaniu zależności między składkami emerytalnymi a świadczeniami emerytalno-rentowymi istotne jest, czy system ubezpieczeń społecznych wytwarza nadwyżki, czy wywołuje deficyt. W sytuacji deficytu, jeżeli państwo przyjęło odpowiedzialność za system ubezpieczeń społecznych, jego pokrycie musi być sfinansowane – w ostateczności – z podatków. Stan taki oznacza zwiększenie efektu redystrybucyjnego dochodów między ludnością czynną zawodowo a ludnością niezdolną do pracy.
Gdy ubezpieczenia emerytalno-rentowe wykazują nadwyżkę finansową, to oznacza to, że są one instytucjonalną podstawą tworzenia oszczędności, które mogą być transformowane w kapitał i w ten sposób ubezpieczenia społeczne mogą być dźwignią wzrostu gospodarczego. Oddziaływanie ubezpieczeń na gospodarkę zależy od tego, czy fundusze ubezpieczeniowe są wyodrębnione, czy też są tworzone w ramach budżetu lub na zasadach parabudżetowych. W tym ostatnim przypadku osiągnięta nadwyżka z tytułu ubezpieczeń społecznych, jako rezultat gromadzenia obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne, może zostać wykorzystana na inne cele. Innymi słowy, dochody z tytułu składek mogą być źródłem ogólnych dochodów budżetowych. W takiej sytuacji składki na ubezpieczenia społeczne mogą być traktowane jako swoisty podatek, przynajmniej w tej ich części, która nie wraca do ubezpieczonych i jest źródłem finansowania innych wydatków publicznych.
Zachowanie realności świadczeń emerytalno-rentowych może dokonywać się albo przez system kapitalizacji składek, co osiąga się przez lokowanie nadwyżek na rynkach finansowych, albo przez arbitralne decyzje o waloryzacji świadczeń z ubezpieczenia społecznego, co występuje wówczas, gdy świadczenia są wypłacane w oparciu o system repartycyjny.
Zagadnienie ubezpieczeń społecznych z punktu widzenia makroekonomicznego
Organizacyjną formą funduszy ubezpieczeniowych jest albo budżet państwa – ewentualnie jego wydzielona część – składki ubezpieczeniowe mają wówczas charakter podatku celowego, albo gospodarka środkami pieniężnymi związana z ubezpieczeniami społecznymi, realizowana przez fundusze parabu- dżetowe (celowe). Analizując zagadnienie ubezpieczeń społecznych z punktu widzenia makroekonomicznego należy jeszcze podkreślić dwa aspekty:
Po pierwsze, przez ubezpieczenia społeczne dokonuje się międzygenera- cyjna redystrybucja dochodów, co wynika z opisanego wcześniej mechanizmu finansowania świadczeń emerytalno-rentowych przez ludność aktywną zawodowo.
Po drugie, poziom wypłacanych emerytur i rent jest zdeterminowany stanem gospodarki: dotyczy to także realności świadczeń emerytalno-rentowych. Stąd to, czy waloryzacja następuje przez decyzje administracyjne władz publicznych, czy też przez system kapitalizacji składek ma – w tym kontekście – drugorzędne znaczenie. Jeżeli wzrost gospodarczy jest ujemny, to ani system repartycyjny, ani system kapitalizacyjny nie są w stanie zapewnić realności świadczeń ubezpieczeniowych, a tym bardziej ich wzrostu, w stosunku do wnoszonych składek. Źródłem relatywnie większych świadczeń emerytalnych może być – w ujęciu globalnym – tylko wzrost gospodarczy. Jeżeli za ubezpieczenia społeczne odpowiedzialność finansową ponosi państwo, to w przypadku złej koniunktury w gospodarce złagodzenie negatywnych skutków, jeśli chodzi o poziom świadczeń jest możliwe przez cięcia w wydatkach publicznych na inne cele. Taka działalność państwa ma jednak swoje granice. Jeżeli system emerytalno-rentowy opiera się na zasadzie kapitalizacji, to poziom wypłacanych świadczeń i ich realność zależy od sytuacji na rynkach finansowych, a zwłaszcza na rynku kapitałowym. To z kolei jest ściśle powiązane z sytuacją w realnej sferze gospodarki, tj. z tempem wzrostu gospodarczego, produkcją, inwestycjami, konsumpcją itd.
Leave a reply