Analiza przyczyn i treści deficytu budżetowego powinna dać odpowiedź na dwa zasadnicze pytania: po pierwsze, czy deficyt budżetowy jest skutkiem żywiołowych procesów gospodarczych, których wystąpienia nie można było przewidzieć w fazie budowy budżetu, po drugie, czy deficyt budżetowy wynika ze świadomej polityki gospodarczej i fiskalnej państwa.
Trudności w interpretacji treści deficytu budżetowego są więc wyzwaniem dla teorii ekonomii. Pewną próbą dalszego wyjaśnienia tej złożonej kwestii jest zaproponowane przez ekonomistów rozróżnienie trzech rodzajów deficytu budżetowego:
– 1) deficyt rzeczywisty,
– 2) deficyt strukturalny,
– 3) deficyt cykliczny.
Deficyt rzeczywisty e.\- definitione jest faktyczną różnicą między wydatkami i dochodami w danym okresie (roku budżetowym). Deficyt strukturalny jest wielkością symulowaną, hipotetyczną, powstającą w warunkach, gdy dochody i wydatki są realizowane przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki.
Deficyt cykliczny jest rezultatem cyklu koniunkturalnego, ożywienia lub recesji, wpływającego na dochody i wydatki budżetowe, a więc w warunkach, gdy gospodarka nie funkcjonuje przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych. Jak łatwo zauważyć, deficyt cykliczny zawsze różni się od rzeczywistego i strukturalnego9.
W teorii podkreśla się, że różnica między deficytem strukturalnym a deficytem cyklicznym wynika ze stosowania różnych narzędzi polityki fiskalnej – stosowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury lub realizowanie dyskrecjonalnej polityki fiskalnej państwa. Deficyt cykliczny jest konsekwencją stosowania automatycznych stabilizatorów koniunktury10.
W rzeczywistości zależność między rodzajem deficytu a czynnikami wywołującymi go nie jest tak prosta, jednakże przedstawione rozróżnienie niewątpliwie ułatwi zrozumienie przyczyn i natury deficytu budżetowego.
Równowaga budżetowa jako kryterium oceny działalności władz publicznych
Zachowanie równowagi budżetowej jest zadaniem trudnym. W związku z tym zarówno w analizie teoretycznej, jak i realizowanej polityce finansowej państwa potrzebne jest wyważone, racjonalne podejście do zasady zrównoważenia budżetu. Równowaga budżetowa, deficyt budżetowy, dług publiczny wywołują wiele emocji w społeczeństwie, są przedmiotem ostrych polemik polityków. Jest to po części uzasadnione tym, że budżet państwa jest – w większym lub mniejszym stopniu – odzwierciedleniem działalności państwa, stąd też deficyt budżetowy może kojarzyć się ze złą gospodarką pieniężną (finansową) państwa, a nadwyżka budżetowa – przeciwnie. W tym kontekście należy pamiętać, że przeciętny obywatel ocenia działalność państwa, która ma charakter makroekonomiczny, wedle kryteriów własnej działalności, ściślej wedle zasad własnej gospodarki finansowej (budżetu domowego), która ma charakter mikroekonomiczny. Możliwości kształtowania równowagi budżetu państwa są znacznie większe niż możliwości kształtowania budżetu domowego. Trzeba pamiętać też, że na ocenie obecnej gospodarki budżetowej państwa ciążą poglądy będące reminiscencją klasycznej nauki skarbowości, której zasady były formułowane w odmiennym systemie monetarnym, opartym na zasobach kruszców.
Analizując znaczenie równowagi budżetowej jako kryterium oceny działalności państwa, należy wskazać na wyraźną ewolucję teorii i praktyki. W klasycznej teorii skarbowości zachowanie równowagi budżetowej urosło do rangi kanonu, którym musi się kierować państwo. Zasada równowagi budżetowej była na ogół przestrzegana w praktyce, a odstępstwa od niej zdarzały się najczęściej w okresach wojen.
Równowaga budżetowa jako kryterium oceny działalności władz publicznych cz. II
H. Dalton zwraca uwagę na wielkie trudności, jakie napotykano przy złamaniu zasady równowagi budżetowej w Wielkiej Brytanii. Zdaniem ortodoksyjnych ekspertów finansowych – jak ich określa H. Dalton – budżet powinien być równoważony, „ponieważ stanowi to nie tylko niekwestionowane przykazanie skarbowe, lecz również przykazanie moralne […] w Wielkiej Brytanii to poczucie moralne, wzmocnione prymitywną, szeroko rozpowszechnioną, sztucznie podniecaną obawą przed konsekwencjami budżetu niezrównoważonego osiągnęło swój szczyt w roku 1931. Przy pomocy wielkich oszczędności oraz większego opodatkowania budżet został należycie zrównoważony”1 1.
Również w Stanach Zjednoczonych problem deficytu budżetowego oraz długu publicznego należał, i nadal należy, do wielce kontrowersyjnych12: począwszy od 1933 r. budżet amerykański (federalny) wykazujący nadwyżkę należy do rzadkości. W latach 1933-1988, a więc w ciągu 56 lat, tylko 8 razy budżet federalny Stanów Zjednoczonych zamknął się nadwyżką, ostatnio w 1969 r., a aż 48 razy wystąpił deficyt13.
Przywiązywanie tak dużej wagi do kryterium zrównoważenia budżetu we współczesnej gospodarce jest w pełni zasadne. Wielokrotnie zwracałem na to uwagę, eksponując rolę i znaczenie budżetu państwa w funkcjonowaniu mechanizmu gospodarczego i społecznego. Należy podkreślić więc, że:
– po pierwsze, w gospodarce rynkowej do minimum ograniczone są metody bezpośredniego oddziaływania państwa na podmioty gospodarcze: państwo wykorzystuje narzędzia pośrednie, wśród których decydujące znaczenie mają narzędzia fiskalne (np. podatki):
– po drugie, budżet państwa poza celami czysto fiskalnymi, polegającymi na przejmowaniu na rzecz państwa dochodów, jest także wykorzystywany w funkcjach regulacyjnych w stosunku do podmiotów gospodarczych: dla całej gospodarki ważny jest jednak rezultat działań regulacyjnych, znajdujący wyraz w dochodach i wydatkach budżetowych:
– po trzecie, równowaga (nierównowaga) w budżecie nie pozostaje bez wpływu na ogólną równowagę gospodarczą, zjawiska inflacyjne, poziom bezrobocia, realizację celów socjalnych itp.:
– po czwarte, zrównoważenie budżetu jest ważnym argumentem w grze sił politycznych wewnątrz państwa.
Leave a reply