Nadmierny fiskalizm może przejawiać się w progresywnych skalach podatkowych, których stosowanie może doprowadzić do tego, że krańcowa stopa opodatkowania dochodów będzie tak wysoka, iż będzie zniechęcać podmioty do podejmowania działalności gospodarczej. Jest to zjawisko niebezpieczne.
przeczytaj resztę
Jeszcze bardziej zdecydowane zalecenia co do wykorzystania finansów publicznych znajdujemy w pracach wybitnego ekonomisty amerykańskiego A. Lernera. W jego opinii zasadniczym kryterium stosowania instrumentów fiskalnych, tak po stronie dochodów jak i po stronie wydatków, jest skuteczność działania w celu zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz zapobiegania inflacji. Środkiem do osiągnięcia tych celów jest regulowanie wydatków rządowych – krajowych i zagranicznych.
przeczytaj resztę
Jeżeli zatem państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodów, a są one niezbędne do jego działalności, to oczywiste jest, że musi ono sięgać do dochodów wypracowanych przez inne podmioty. W gospodarce pieniężnej dochody te przyjmują różne formy, a zewnętrzne potrzeby dochodowe państwa przejawiają się jako popyt państwa (władz publicznych) na pieniądz. Popyt ten może być zaspokojony przez:
przeczytaj resztę
Realizacja wymienionych głównych celów polityki fiskalnej: zaspokojenie popytu władz publicznych na pieniądz, a w konsekwencji realizacja funkcji władz publicznych, jak też wykorzystywanie instrumentów polityki fiskalnej do celów polityki ekonomicznej i społecznej, wymaga dobrze rozwiniętych instytucjonalnych podstaw prowadzenia tej polityki. Chodzi w szczególności o:
przeczytaj resztę
Zjawisko rozkładu dochodów w: społeczeństwie z punktu widzenia kryterium równości analizuje się za pomocą krzywej Lorenza: jej kształt przedstawia rys. 14. Krzywa 0C reprezentuje idealny (absolutny) rozkład dochodów w społeczeństwie. Interpretacja tej krzywej jest następująca: jeżeli dochody znajdujące się w dyspozycji społeczeństwa równają się 100%, to zgodnie z krzywą absolutnej równości procentowy udział ludności w tych dochodach odpowiada idealnie strukturze dochodów. Oznacza to, że np. 10% ludności dysponuje 10% dochodu, 50% ludności dysponuje 50% dochodu itd. Wraz z przesuwaniem się do góry po krzywej idealnej równości 0C wzrasta w jednakowym tempie udział ludności w dochodach społeczeństwa ogółem. Przeciwieństwem krzywej idealnej równości jest krzywa idealnej nierówności. W krańcowej (abstrakcyjnej) sytuacji można wyobrazić sobie, że jedno gospodarstwo domowe (jedna osoba) dysponuje wszystkimi dochodami społecznymi.
przeczytaj resztę
Przejście od gospodarki feudalnej do kapitalistycznej wymagało zgromadzenia niezbędnych funduszy (kapitałów). W historii gospodarki ten okres nazywany jest pierwotną akumulacją kapitału. Miał on miejsce w krajach zachodnich w wiekach XVI-XVIII. W procesie tym aktywną rolę odegrało państwo, zwłaszcza w Hiszpanii, Portugalii, Holandii, Francji i Anglii. Państwo było aktywnym podmiotem systemu kolonialnego. Akumulacja pierwotna miała charakter brutalny, uciekano się do przemocy, grabieży, wywłaszczeń przy czynnej pomocy państwa. Państwo wspierało akumulację pierwotną m.in. przez wydzierżawianie podatków, wydzierżawianie zasobów i majątków królewskich (np. żup solnych, floty), dokonywanie zamównień inwestycyjnych oraz kontraktowanie dostaw dla wojska. Środki uzyskane z podatków kierowane były do firm prywatnych, co umożliwiało ich ekspansję i kumulację kapitału8. S. Kuznets w fundamentalnym dziele na temat wzrostu gospodarczego narodów zwraca uwagę na trudności kwantyfikacji roli, jaką państwo odegrało w promowaniu nowoczesnego wzrostu gospodarczego, jednak wpływ ten jest niezaprzeczalny. Kuznets stwierdza, że „nowoczesny wzrost gospodarczy wymaga w dużym stopniu udoskonalonej infrastruktury, w zakresie której trudności osiągnięcia przychodów mogą zniechęcać do podejmowania inwestycji prywatnych. Państwo reprezentujące społeczność musi albo samo budować transport, łączność, energetykę i przyjąć odpowiedzialność za infrastrukturę w zakresie oświaty, albo co najmniej wspomagać prywatną przedsiębiorczość w tych dziedzinach”9.
przeczytaj resztę
Opisane wyżej gospodarcze i społeczne skutki podatków są podstawą poszukiwań optymalnego systemu podatkowego. Mimo wieloletnich dociekań i weryfikacji empirycznej systemów podatkowych nie udało się przekonująco sformułować cech dobrego systemu podatkowego. Co więcej, można stwierdzić, że nie ma czegoś takiego, jak uniwersalny system podatkowy, tzn. taki, który mógłby obowiązywać zawsze i wszędzie. Podatki są kategorią historyczną, stąd też ich zmiana w danym kraju może okazać się trudna ze względu na pewne przyzwyczajenia społeczeństwa. Przy zmianach w systemie podatkowym muszą być uwzględnione konkretne warunki ekonomiczne, społeczne i polityczne danego kraju.
przeczytaj resztę
Do tych ostatnich należy zaliczyć funkcję kontrolną budżetu. Zdaniem J. Kalety, funkcja kontrolna budżetu jest funkcją ekonomiczną: „polega ona na wykorzystywaniu gromadzenia i wydatkowania środków budżetowych do kontroli celowości, efektywności i legalności gospodarki budżetowej”15. Takie sformułowanie funkcji kontrolnej budżetu budzi pewne zastrzeżenia, gdyż wynika z niej, że budżet państwa ma kontrolować sam siebie. Istotę funkcji kontrolnej budżetu można wyprowadzić z ogólnej funkcji kontrolnej finansów, która polega na wykorzystywaniu procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz analizy zjawisk i procesów rzeczowych. Tak rozumiana funkcja kontrolna budżetu może polegać na analizie przyczyn (rzeczowych) niewykonania budżetu po stronie dochodów lub wydatków, w kwotach globalnych bądź w pozycjach szczegółowych, co oznacza, że pewna część zadań publicznych nie jest realizowana. Kontrolna funkcja budżetu budzi zastrzeżenia także z innego punktu widzenia. Nawiązując do istoty funkcji kontrolnej niektórzy autorzy sformułowali funkcję koordynacyjną16. Ich zdaniem, używanie terminu kontrola nasuwa wątpliwości natury zasadniczej. Istota sporu dotyczy zakresu funkcji kontrolnej budżetu. Trzeba zgodzić się z L. Kurowskim i M. Weralskim, że budżet państwa ze względu na ograniczony zakres nie jest w stanie pełnić roli narzędzia koordynacji aktywności państwa, ponieważ wiele dziedzin, zwłaszcza cały sektor publiczny, nie znajduje pełnego wyrazu w budżecie państwa. Stąd też należy wyprowadzić wniosek, że budżet państwa jest narzędziem kontroli i koordynacji w takim zakresie, w jakim ujęte są w nim dochody i wydatki sektora publicznego. Każde inne podejście do roli budżetu jest wyrazem oczekiwań i nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości.
przeczytaj resztę
Dobra polityka fiskalna wyraża się także w umiejętnym łączeniu celów czysto fiskalnych z celami ekonomicznymi i społecznymi. Tak więc podatki mają być nie tylko źródłem zasilania pieniężnego władz publicznych, lecz powinny być także instrumentem wywołującym pozytywne zachowania podatnika.
przeczytaj resztę
Dochody publiczne z majątku i praw majątkowych są rezultatem zaangażowania majątku (np. skarbu państwa, majątku komunalnego) w procesy gospodarcze. Władze publiczne znajdują się w pozycji rentiera. Łatwo zauważyć, że ten rodzaj dochodów państwa (samorządu) jest najmniej konfliktogenny, gdyż jego źródłem są dochody wypracowane za pomocą majątku (praw majątkowych). Przedmiotem kontrowersji może być np. wysokość stawek czynszowych za wynajmowanie składników majątkowych, wysokość dywidendy z tytułu udziałów władz publicznych w majątku przedsiębiorstw itp.
przeczytaj resztę
Poznanie ekonomicznej treści salda budżetowego jest szczególnie ważne z punktu widzenia poszukiwania racjonalnych źródeł pokrywania deficytu budżetowego. Metody pokrywania deficytu budżetowego – niezależnie od przyczyn wywołujących go – można uznać za prawidłowe tylko wówczas, gdy źródła tego pokrycia mają podstawy ekonomiczne. Podstawy te to przyrost oszczędności ludności, przedsiębiorstw i innych podmiotów, których skutkiem jest ograniczenie funduszy nabywczych tych podmiotów. Nie jest przy tym istotne czy oszczędności te przyjmą formę gotówkową, czy bezgotówkową, czy zostaną zlokalizowane w bankach, czy też bezpośrednio w budżecie w formie zaciągniętych przez budżet pożyczek, jeżeli są one ekonomicznie uzasadnionym źródłem pokrywania deficytu budżetowego.
przeczytaj resztę
Jeśli chodzi o przyczyny obiektywne, to sprowadzają się one do zróżnicowania przestrzennego potrzeb w stosunku do rozporządzalnych środków. Sprzeczności między potrzebami a środkami publicznymi uzewnętrzniają się z całą ostrością w różnicach między regionami (gminami) bogatymi a biednymi. Bogatsze regiony (gminy) na ogół sprzeciwiają się ponoszeniu ciężarów na rzecz uboższych terenów. Pozostawiając na razie na boku rozważania, czy jest to słuszne z ekonomicznego, społecznego, etycznego itp. punktu widzenia, skonstatujmy, że sytuacja taka zmusza władze centralne do interwencji finansowej. Obiektywnie występujące zróżnicowanie między jednostkami terytorialnymi jest więc obiektywną przesłanką centralizacji zasobów. Drugą przyczyną centralizacji środków pieniężnych – leżącą również w płaszczyźnie przyczyn obiektywnych – jest konieczność finansowania zadań o znaczeniu ogólnokrajowym, takich jak obrona narodowa, administracja centralna, inwestycje z zakresu infrastruktury itd. W tym kontekście wyłania się również kwestia rozłożenia ciężarów w przekroju przestrzennym, a więc znów powstaje pytanie, jak potraktować jednostki terytorialne biedniejsze i jednostki terytorialne bogatsze.
przeczytaj resztę